Wacław Polkowski – budowniczy w II RP

Prężne działania Stowarzyszenia Parku Kulturowego TRCN mające na celu zachowanie pozostałości po Transatlantyckiej Radiotelegraficznej Centrali Nadawczej w Babicach pod Warszawą doprowadziły do powstania 25 stycznia 2020 roku Centrum Nauki — Radiostacja Transatlantycka. Jednym z budowniczych tej wielkiej radiostacji był mój Pradziadek Wacław Polkowski (wikipedia). Co miał wspólnego mój Pradziadek z TRNC? Firma Żelazo-Beton, w której był wspólnikiem, wykonała pod jego nadzorem żelbetonowe konstrukcje pod maszty oraz budynki samej Centrali. Z Centralą związany jest również Dziadek od strony Mamy: profesor Adam Smoliński, który opracował tor radiokomunikacyjny 2 kW radiostacji krótkofalowej skierowany na Japonię.

Wacław Polkowski

Wacław Polkowski wbrew legendzie rodzinnej nie urodził się w 1872 roku Hordziejówce w Czernihowskiej Guberni (30 km od Klińc), a w majątku Kurejwa pod Grajewem 23 października 1871 roku. Do Rosji rodzina wyjechała po 1876 roku (w kwietniu 1876 Bolesław Polkowski przyjechał do Warszawy). Wacław najprawdopodobniej ukończył gimnazjum w Mohylewie.

Według życiorysu załączonego do podania o Medal Niepodległości (przechowywane w Wojskowym Biurze Historycznym, Centralnym Archiwum Wojskowym sygnatura: Polkowski Wacław) ukończył Instytut Techniczny w Petersburgu w 1895 roku. Następnie pracował w fabrykach w petersburskich (np. Zakładach Putiłowskich) oraz jako kierownik budów w przedsiębiorstwie budowlanym.

Według Księgi Pamiątkowej Inżynierów Technologów Polaków Wychowańców Instytutu Technologicznego w Petersburgu (wydanej w Warszawie w 1933 roku w rocznicę stulecia uczelni), pradziadek był filistrem honorowym Polskiej Akademickiej Korporacji „Helanja”. Korporacja została ona założona w Gdańsku w 1922 roku, a pod koniec 1927 nawiązała współpracę z Kołem Technologów Petersburskich, którego członkowie zostali filistrami honorowymi. W Księdze podano wiele nazwisk absolwentów Instytutu Technologicznego w Petersburgu wraz z datami ukończenia tej uczelni. Na tej podstawie wiadomo, że kolegami z roku Pradziadka byli: Włodzimierz Adolf, Konstanty Berson, Władysław Buchowiecki, Jan Cielewicz, Julian Janowski, Tadeusz Jasionowski, Rajmund Juchniewicz, Jan Kolebski, Stefan Knowiatowski, Juljan Gedeon Kossowski, Bolesław Mackiewicz, Bronisław Małachowski, Feliks Małkowski, Michał  Pokrzywnicki, Kazimierz Rodzki, Antoni Rodziewicz-Bielewicz, Mikołaj Składowski, Antoni Słaboszewicz, Wincenty Stokowski, Zygmunt Strzelecki, Michał Lucjan Trzeciak, Kazimierz Wollf, Wacław Woszczyński, Marjan Zakrzewski, Zkonopnic Grabowski Aleksander.

Z pamiętnika Ewy Kokczyńskiej dowiedziałem się, że był wspólnikiem Franciszka Skąpskiego (brata ojca autorki) w prowadzonym przez czterech polskich inżynierów Towarzystwie Akcyjnym „Stroitiel”. Dwu pozostałych to: Eugeniusz Gonckiewicz i Stefan Kwaskowski (jak wspomina Ewa Kokczyńska), ale raczej Stefan Kraskowski. „Stroitiel” było ogromnym przedsiębiorstwem, prowadzącym m.in. prace fortyfikacyjne w rosyjskich portach bałtyckich.

Pradziadek w Petersburgu był zaangażowany w działalność niepodległościową (będąc blisko związanym z Franciszkiem Skąpskim, było to naturalne). Między innymi był działał w gnieździe Sokoła Polskiego w Petersburgu od samego jego założenia w 1906 roku. W 1907 roku wszedł do zarządu. W okresie 24.03.1911 -19014 był wiceprezesem, a od początku 1917 roku do końca działalności w 1918 roku prezesem.

Po powrocie do Polski włączył się w nurt odbudowy kraju i w latach 1918-1920 pełnił obowiązki naczelnika Wydziału Budowlanego w Ministerstwie Przemysłu i Handlu, a następnie Komisarza Budowlanego przy Komitecie Ekonomicznym Ministrów. W 1925 roku był zaangażowany w Ministerstwie Skarbu jako Komisarz Budowlany przy wydaniu i wprowadzaniu w życie ustawy o rozbudowie miast.

Spółka „Żelazo-Beton”

6 sierpnia 1919 roku Alfons Bogusławski (Muzeum Częstochowy) razem z Władysławem Kryńskim i Władysławem Malinowskim założył spółkę „Żelazo-Beton”. Nieco więcej niż rok później, 14 października 1920 roku, Bogusławskiego w spółce zastąpił Wacław Polkowski. Wszyscy wspólnicy w przedrewolucyjnej Rosji zarządzali dużymi firmami budowlanymi. Z tego czasu w ich dorobku znajdowały się między innymi Bałtyckie Zakłady budowy okrętów w Rewlu (obecnie Tallin), port w Rewlu wraz ze zbiornikami, warsztatami itp., prochownia w guberni Włodzimierskiej, fabryka materiałów wybuchowych pod Niżnym Nowogrodem, Meczet i Park Syberyjski w Piotrogrodzie oraz rozbudowa Zakładów Putiłowskich potem Kirowa (Rzeczpospolita R 3 nr 185 z 9 lipca 1922). Niestety, nie udało mi się ustalić, które z tych budów były referencją Wacława Polkowskiego.

Z okresu II RP lista jest znacznie dłuższa. Do 1922 dla Polskich Kolei Państwowych wybudowano ponad 200 żelazobetonowych mostów kolejowych, kilkanaście wież ciśnień (między innymi na stacji Praga-Pelcowizna, Koluszki i Tłuszcz) oraz dworce kolejowe dla Wileńskiej Dyrekcji PKP.

Do 1925 roku powstały cztery szpitale epidemiczne, oraz większe budowy przemysłowe, jak remiza wagonowa i kuźnia mechaniczna w fabryce Tow. Akc. Lilpop, Rau i Loewenstein w Warszawie, młyn parowy w Lublinie, składy cukrowni w Tucznie, zbiorniki węgla w elektrowni w Pruszkowie, halę w Towarzystwie Fabryk Motorów „Perkun” oraz wiadukt kolejowy linii średnicowej obok mostu Poniatowskiego (Polska Zbrojna pismo codzienne r 5 nr 74 z 15 marca 1925 i Świat 6 stycznia 1923).

Do 1930 roku realizowano także bardzo specyficzne budowy jak na przykład skarbce żelazo-betonowe w Banku Zjednoczonych Ziem Polskich w Gmachu Hotelu Europejskiego w Warszawie oraz Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie, ul.Królewska 5, Zakłady Mechaniczne inż. St. Nehring, P. Jasiński i spółka w Warszawie.

Firma Żelazo-Beton nie tylko budowała. Także wyburzała. Na przykład dzwonnicę od Soboru św. Aleksandra Newskiego, o czym donosił Kurjer Warszawski z 9 marca 1921 roku.

O rozbiórce dzwonnicy dodatkowa informacja jest w artykule Architektura w genealogii – otoczenie moich przodków.

Osobno warto przedstawić budowy dużych obiektów w Warszawie.

Prace dla wojska

W 1922 roku firma rozpoczęła prace budowlane i przebudowy starych gmachów koszarowych zlokalizowanych w czworoboku ograniczonym ulicami: Nowowiejską, Suchą (obecnie Krzywickiego), Koszykową i Topolową (obecnie Aleja Niepodległości). Zbudowano Szkołę Sztabu Generalnego (obecnie Szkoła Biznesu Politechniki Warszawskiej), Oficerską Szkołę Inżynierii (od 1928 roku Szkołę Podchorążych Inżynierii, obecnie CBA i Okręgowy Sąd Wojskowy w Warszawie), Szkołę Intendentury i inne. W ciągu 3 lat w tym kwadracie oddano w sumie 19 większych budynków. Prace zakończono w 1925 roku. Ciekawe, czy boisko było też wśród wykonanych prac (zdjęcia boiska Oficerskiej Szkoły Inżynieryjnej).

W tym samym czasie firma wznosiła budynek mieszkalny dla administracji szpitala mokotowskiego Nowowiejska 35 (obecnie Nowowiejska 29 – Departament Kadr MON), budynek Centralnego Zarządu Wytwórni Wojskowych, Wytwórnię (fabrykę) Sprawdzianów na Powązkach (ul. Duchnicka 3).

W 1924 roku fala strajków dosięgnęła także firmę Żelazo-Beton – w paździeniku strajkowało 30 murarzy zatrudnionych przy budowie Wyższej Szkoły Wojennej oraz 50 przy budowie domu mieszkalnego dla administracji szpitala Mokotowskiego (Kurjer Warszawski R 104 nr 283 z 9 października 1924 roku).

Do 1930 roku Firma Żelazo-Beton jeszcze zrealizowała dla wojska Wytwórnię karabinów maszynowych w Warszawie (Państwowa Wytwórni Uzbrojenia w Warszawie) oraz pięć domów oficerskich w Dęblinie.

Utworzony oddział w Gdyni był odpowiedzialny za budowę stacji pilotów Marynarki Handlowej, magazyn torped i halę akumulatorową Marynarki Wojennej oraz fundamenty dla dźwigu i kanał ślizgowy na wybrzeżu morskim Marynarki Handlowej. Zbudowano tam także cztery domy mieszkalne dla oficerów i podoficerów Marynarki Wojennej.

Spółka otworzyła także oddział w Wilnie (jeszcze 1923 roku), ale nie zachowały się informacje o prowadzonych tam budowach. Kierownikiem tam mianowano inż. Józefa Szamborskiego.

Transatlantycka Radiotelegraficzna Centrala Nadawcza w Babicach

Na stronie facebookowej zaprzyjaźnionego blogu Józef Kontkiewicz & his family pojawiła się informacja o artykule (kiedyś to się nazywało wydzierka) w „Rzeczpospolitej” z dnia 29 listopada 1923 r, nr 327 na stronie 5 opisującym budowę Transatlantyckiej Radiotelegraficznej Centrali Nadawczej w Babicach. Przypisano w nim całą zasługę tej wymagającej zegarmistrzowskiej precyzji pracy Żelazo-Betonowi kierowanemu przez Mojego Pradziadka. Natomiast we wspomnianej wyżej reklamie, firma podała, że budowę tą prowadziła razem z Towarzystwem Akcyjnym Fabryki Machin i Odlewów K. Rudzki i S-ka, która wykonała wieże. Jak wielkie było to przedsięwzięcie, najlepiej można się przekonać, przeglądając stronę p. Ireneusza Dobiecha Nadajnik Babice.

Pokazane są tam między innymi, jak wyglądały bloki betonowe, na których instalowano maszty o wysokości 126.5 m. Masztów było w sumie 10 oddalonych od siebie o 384 m. – więc cała antena miała długość niemal 4 kilometrów — była największą i najnowocześniejszą stacją nadawczą w 1929 roku. Oprócz fundamentów pod maszty firma Pradziadka wykonała budynki elektrowni i stacji nadawczej zaprojektowane przez Mariana Kontkiewicza.

Teren Centrali Nadawczej w Babicach został objęty ochroną przez wpis do rejestru zabytków (nr 1524 z 1.12.2017 r.).

Gmach Dyrekcji Wodociągów i Kanalizacji

Budynek cały czas pełni swoją funkcję: mieści się tam Siedziba Zarządu Spółki Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w m.st. Warszawie Spółka Akcyjna. Adres również pozostał bez zmian: Plac Sokratesa Starynkiewicza 5.

Początkowo budowę prowadziła inna firma, ale na wskutek rażących zaniedbań i pośpiechu doprowadziła do katastrofy budowlanej, w której zginęło kilka osób. Za bezpośrednią przyczynę uznano murowanie podczas mrozów, ale wystąpiły także błędy w sztuce budowlanej. Po przeprowadzeniu szczegółowych oględzin rozpisano nowy przetarg, który wygrała firma Żelazo-Beton. Zmieniono również architekta. Budynek był zaprojektowany pierwotnie przez Stefana Szyllera w stylu klasycyzmu akademickiego, a po katastrofie budowlanej dokończony według zmienionego projektu Romualda Millera.

Na stronie Mazowieckiej Biblioteki Cyfrowej znajduje się album fotograficzny – Odbudowa i przebudowa gmachu Dyrekcji Wodociągów i Kanalizacji m.st. Warszawy. Ul. Starynkiewicza: (zdjęcia wykonane w czasie 2.VIII – 1.XII.1928). Na jednym ze zdjęć znajduje się pradziadek Wacław Polkowski, ale niestety nie jest ono zbyt wyraźne.

Wiadukt linii średnicowej w Warszawie

Firma Żelazo-Beton zaangażowana była budowę linii średnicowej. Sam most był realizowany przez wspomniane wcześniej Towarzystwo Akcyjne Fabryki Machin i Odlewów K. Rudzki i S-ka, a wiadukt od wyjścia linii z tunelu do ulicy Solec oraz pojedyncze wiadukty nad Wybrzeżem Kościuszkowskim, Wybrzeżem Szczecińskim, Zamoyskiego, Targową.

Po powstaniu linia średnicowa została zniszczona przez Niemców: wysadzono most, tunel, Dworzec Główny i wszystkie wiadukty i nasypy na Powiślu. Po wojnie podjęto decyzję, aby podczas odbudowy dodać parę torów dalekobieżnych. Wiadukty w znacznej większości zastąpiono nasypem. Zachował się jedynie odcinek między ul. Kruczkowskiego i Solec. Wiadukty pozostały przejezdne nad samymi ulicami, a na tyłach Szpitala Czerwonego krzyża przestrzeń pod wiaduktami zasypano.

Budownictwo mieszkaniowe

W drogiej połowie lat dwudziestych firma Żelazo-Beton skoncentrowała się na mieszkaniówce. Budowano zarówno kamienice, na przykład dom dochodowy M. Bohdanowicza w Warszawie, Al.Ujazdowskie Nr.9 (obecnie nr 11 – ministerstwo sprawiedliwości) jak i zespoły małych domków, przykładowo domy robotnicze 1-szego Osiedla w Łodzi, przy ul.Wileńskiej Nr. 26-28 (100 domów dwumieszkaniowych).

Lista realizacji jest imponująca: Kolonia na Burakowie —Magistratu m.Warszawy (16 domów); Dom Towarzystwa „Polthap” Warszawa, ul.Pańska Nr. 83; Spółdzielnia budowlano-mieszkaniowa im. St. Konarskiego w Warszawie (5 budynków) przy ul. Raszyńskiej; Mieszkaniowe Stowarzyszenie Spółdzielcze Oficerów na Żoliborzu w Warszawie (45 domów, w tym jeden dom 24 rodzinny); Spółdzielnia mieszkaniowa „Zacisze”, Warszawa, róg Słonecznej i Spacerowej; Spółdzielnia mieszkaniowa „Pewność”, Warszawa, Al.3 Maja 14; Spółdzielnia mieszkaniowa „Kresowa”, Warszawa, ul.Koszykowa 6; Spółdzielnia mieszkaniowa „Idealna”, Warszawa, ul.Koszykowa 8; Spółdzielcze Stowarzyszenie Mieszkaniowe Urzędników Państwowych, Warszawa, ul.Marymoncka 6-a; Spółdzielnia Mieszkaniowa „Budowisko”, Warszawa, ul. Kaliska 17. Adresy te podano w informacji o firmie zamieszczonej w piśmie Architektura i budownictwo Miesięcznik ilustrowany R 6 1930 nr 3.

Urząd Telekomunikacyjny i Telegraficzny

Na przełomie lat 20. i 30. firma Żelazo-Beton była odpowiedzialna za prace budowlane Urzędu Telekomunikacyjnego i Telegraficznego oraz budynku mieszkalnego na Nowogrodzkiej 45 róg Poznańskiej 29-33 róg św. Barbary 2. Taki wniosek można wysnuć ze sprawozdania kontroli państwowej z działalności Ministerstwa Poczt i Telegrafów za rok 1930-1931 (Polona).

W sprawozdaniu podano, że początkowo za budowę było odpowiedzialne przedsiębiorstwo „Budownictwo i Przemysł”, ale po kontroli w 1929 roku nie dość, że zażądano zwrotu niemal 20% wypłaconych zaliczek, to materiały pokontrolne wysłano sędziemu śledczemu.

Ogłoszenia firmy „Żelazo-Beton” znalazłem tylko do 1932 roku. W grudniu 1934 roku ogłoszono upadłość firmy.

Samodzielna działalność

Potem Pradziadek prowadził „Inż. Wacław Polkowski i S-ka, Przedsiębiorstwo Inżynieryjno — Budowlane, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością”. W 1937 ustąpił z zarządu, a na jego miejsce wybrany został zięć Zbigniew Lisowski. Rok później Zbigniewa Lisowskiego zastąpiła jego żona, czyli Zofia Lisowska — córka Wacława. Firma „Inż. Wacław Polkowski i S-ka,” zaprojektowała i wybudowała między innymi przy ul. Bema 65 budynek gospodarczy (o powierzchni 4 tys. m2) dla firmy Lilpop, Rau, Loewenstein (stoi do dziś) oraz dom mieszkalny dla Ch. Wolfa przy ul. Pawiej 49 (był na terenie getta).

W lutym 1938 roku zatwierdzono budowę domu na ulicy Krasickiego działka 16 – 1517 m³ projektu i kosztorysu inż. W. Polkowski i inż. arch. Z. Lisowska, Warszawa Krzyckiego 9 (też budynek Spółdzielni budowlano-mieszkaniowej im. St. Konarskiego) z wykonywanego sposobem gospodarczym. Chodziło o dom rodzinny na Krasickiego 38.

Pradziadek Wacław Polkowski zmarł  14 czerwca 1952 w Warszawie i został pochowany w grobie rodzinnym na Warszawskich Powązkach.

Stowarzyszenie Zawodowe Przemysłowców Budowlanych

W Stowarzyszeniu Pradziadek pracował od 1920 roku, pełniąc funkcje w zarządzie oraz wiceprezesa. Był w Komitecie Wykonawczym Drugiego Zjazdu Polskich Przemysłowców Budowlanych, który odbył się 25-27 marca 1922 roku, a na trzecim (8-10 marca 1930) wygłosił referat „Konstrukcje żelazne w nowoczesnym budownictwie”. W stowarzyszeniu zajmował stanowiska wiceprzewodniczącego, członka różnych komisji oraz reprezentował SZPB na forach międzynarodowych. Był inicjatorem silnego zaangażowania SZPB w Powszechnej Wystawie Krajowej, która odbywała się 16 maja – 30 września 1929 w Poznaniu z okazji dziesięciolecia odzyskania niepodległości.

Spis ważniejszych robót wykonanych przez firmę „Żelazo-Beton” w latach 1919-1929

Na podstawie publikacji Żelazo – Beton spółka z ograniczoną odpowiedzialnością : 1919-1929 (Muzeum Miasta Gdyni, Europeana).

Roboty kolejowe

Budowa odcinka Siepc – Płock.
Budowa wierz ciśnień w Tłuszczu (zachowała się w mocno zmienionej formie, wpisana do rejestru zabytków w 2023 roku), Koluszkach, Warszawie na Pelcowiźnie, Baranowiczach, Pińsku, Horodcu, Mołodeczenie, Zalesiu, Krzywiczach, Głębokiem, Połoczanach, Wilejce.
Odbudowa dworców na stacjach Różanka (wikipedia), Skrzybowice, Mosty (wikipedia), Nowojelnia, Skidel (wikipedia), Kosowo, Bohdanów (wikipedia), Zajezierze.
Budowa domów mieszkalnych dla urzędników kolejowych na stacjach Mołodeczno i Mosty.
Budowa około 200 mostów żelazobetonowych o mniejszej rozpiętości w Wileńskiej Dyrekcji Kolejowej.
Budowa 4 mostów żelazobetonowych na linii Warszawa-Rawa-Tomaszów oraz 2 przepustów na linii Warszawa-Młociny.
Budowa wiaduktu mostu kolejowego na Wiśle w Warszawie razem z firmą Rudzki 0 S-ka (wiadukty mostu średnicowego dziś widoczne między ulicami Kruczkowskiego a Solec).
Budowa remizy tramwajowej Sp. Ak. Elektryczne Koleje Dojazdowe w Grodzisku (obecnie Warszawska Kolej Dojazdowa sp. z o.o., ul. Radońska).

Budynki fabryczne i konstrukcje żelazobetonowe

Budowa składów, kuźni i remizy wagonowej w fabryce Tow. Akc.
Lilpop, Rau & Loewenstejn w Warszawie.
Budowa silosów na węgiel w elektrowni okręgowej w Pruszkowie.
Budowa Centrali Transatlantyckiej (budynki i fundamenty pod
wieże żelazne).
Budowa fundamentu pod turbiny parowe w cementowni Roś.
Budowa młyna parowego Erlich & Słobodkin w Lublinie.
Budowa Wytwórni Sprawdzianów w Warszawie (Duchnicka 3).
Budowa hali fabrycznej w fabryce Tow. „Perkun” w Warszawie (obiekt nie istnieje Grochowska 309/317).
Budowa 4 magazynów wojskowych w Lublinie.
Budowa gmachu łazienek w uzdrowisku Solec.
Budowa hali fabrycznej w fabryce dźwigów Br. Jenicke w Warszawie.
Budowa hal fabrycznych zakł. mech. Inż. St. Nehring, P. Jasiński i S-ka, w Warszawie.
Budowa skarbca żelazo-betonowego w Banku Zjednoczonych Ziem
Polskich w gmachu Hotelu Europejskiego w Warszawie.
Budowa skarbca żelazo-betonowego w Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie, ul. Królewska Nr. 5.
Budowa wytwórni karabinów maszynowych – Państwowych Wytwórni
Uzbrojenia w Warszawie (prawdopodobnie chodzi o hale Państwowej Fabryki Karabinów przy Kasprzaka 29/31).

Gmachy rządowe i publiczne

Wyższa Szkoła Wojenna w Warszawie (Koszykowa 79).
Oficerska Szkoła Inżynierii w Warszawie (Nowowiejska 28A) architekt: prof. Czesław Domaniewski (więcej o tej inwestycji w Saper i Inżynier Wojskowy : miesięcznik poświęcony służbie wojsk saperskich, fortyfikacji i budownictwu wojskowemu. 1923, nr 8).
Dyrekcja Państwowych Wytwórni Uzbrojenia w Warszawie (Duchnicka 3. budynek wpisany do rejestru zabytków).
Kino-Teatr „Splendid” (istniało w Galerii Luxemburga).
Dyrekcja Wodociągów i Kanalizacji w Warszawie (pl. Starynkiewicza 5).
Budynek administracyjny przy szpitalu wojskowym im. Józefa
Piłsudskiego w Warszawie (Nowowiejska 29) architekt: Kazimierz Leon Mieszkis.

Domy i spółdzielnie mieszkaniowe

Dom Hr. St. Ledóchowskiego w Warszawie, ul. Przemysłowa 24.
Kolonia na Burakowie – Magistratu m. Warszawy (16 domów).
5 domów oficerskich w Dęblinie.
Nadbudowa domu Banku Gospodarstwa Krajowego, w Warszawie, ul. Sienna 17.
Dom Polskiego Towarzystwa [Technicznego] dla Handlu i Przemysłu „Polthap” Konrada Fangora Warszawa, ul. Pańska Nr. 83.
Domy robotnicze l-szego Osiedla w Łodzi, przy ul. Wileńskiej Nr. 26-28
(100 domów dwumieszkaniowych).
Dom M. Bohdanowicza w Warszawie, Al. Ujazdowskie Nr. 9. Architekt: Adolf Inatowicz-Łubiański
Spółdzielnia mieszkaniowa „Własność”, Warszawa, ul. Karowa 5. Architekt: Wacław Weker
Spółdzielnia budowlano-mieszkaniowa im. St. Konarskiego (Kolonia Konarskiego) w Warszawie (5 budynków) przy ul. Raszyńskiej. Architekt co najmniej 2 z nich: Aleksander Raniecki.
Mieszkaniowe Stowarzyszenia Spółdzielcze Oficerów na Żoliborzu w Warszawie, (45 domów w tym jeden dom 24 rodzinny pl. Inwalidów Wojska Polskiego 13 róg Mickiewicza 20 architekt: Rudolf Świerczyński.).
Spółdzielnia mieszkaniowa „Zacisze” Warszawa, Słoneczna 50 (róg Spacerowej). Architekt: Wacław Weker
Spółdzielnia mieszkaniowa „Pewność”, Warszawa, Al. 3 Maja 14.
Spółdzielnia mieszkaniowa „Kresowa”, Warszawa, ul. Koszykowa 6.
Spółdzielnia mieszkaniowa „Idealna”, ul. Koszykowa 8. Przebudowa w 1928 według projektu Marcina Weinfelda
Spółdzielcze Stowarzyszenie Mieszkaniowe Urzędników Państwowych, Warszawa, ul. Marymoncka 6-a.
Spółdzielnia Mieszkaniowa „Budowisko”, Warszawa, ul. Kaliska 17 Architekci: Józef Ufnalewski, Wacław Weker.

Budowy w Gdyni

4 domy mieszkalne dla oficerów i podoficerów Marynarki Wojennej architekt: Marian Lalewicz.
Stacja pilotów Marynarki Handlowej.
Magazyn torped i hala akumulatorowa Marynarki Wojennej.
Magazyn dla śledzi Polskiej Spółki dla Handlu Międzynarodowego.
Fundamenty dla dźwigu i kanał ślizgowy -na wybrzeżu morskim Marynarki Handlowej.

Przy pisaniu artykułu korzystałem także z informacji zawartych na stronach Fundacji Warszawa 1939 i porad jej prezesa Ryszarda Mączewskiego, za które tutaj bardzo dziękuję.

< — Miejsca zamieszkania Pradziadków Polkowskich w Warszawie. Po śmierci żony Wacław Polkowski przeprowadzał się co kilka miesięcy do kolejnej córki.
< — O braciach Wacława
< — o żonie: Marii de Lamer