Kim byli moi przodkowie, czyli jak dobrze poznać historię swojej rodziny i stworzyć drzewo genealogiczne

Drzewo genealogiczne – co to jest, jak wygląda

Strona główna » Blog » drzewa genealogiczne » Drzewo genealogiczne – co to jest, jak wygląda

Obecnie panuje duże zamieszanie w nazewnictwie i wiele osób nie wie, co to jest drzewo genealogiczne. A warto tego dowiedzieć się przed rozpoczęciem jego rysowania. Postaram się to wyjaśnić i podać przykłady. W szkolnych podręcznikach, programach komputerowych tworzenie drzewa genealogicznego rodziny najczęściej rozpoczyna się od dziecka, następnie nad nim pojawiają się rodzice, potem dziadkowie. Czyli im starsze pokolenie tym wspinamy się wyżej i wyżej, a dziecko znajduje się na dole. To jak my tych korzeni szukamy? W takim normalnym drzewie korzenie są na dole, więc korzeni powinniśmy szukać pod dzieckiem, czyli nasze korzenie to byłyby nasze dzieci dzieci? O ile działanie takie, metodologicznie pod względem prowadzenia badań genealogicznych, jest absolutnie w porządku, to kłóci się ze zdroworozsądkowym wyobrażeniem, jak wygląda drzewo genealogiczne.

W artykule przedstawiono wiele przykładów tradycyjnych i nowoczesnych form drzew genealogicznych, wywodów przodków i drzew genealogicznych rodziny. Zawarto również postawy nazewnictwa w języku angielskim:

Co to jest drzewo genealogiczne

Drzewo genealogiczne jest to opis relacji rodzinnych. Jedynie tak ogólna definicja nie wywoła niczyjego sprzeciwu, bo czym innym jest drzewo genealogiczne dla akademickiego historyka, a co innego ma na myśli przeciętna osoba.

Drzewo genealogiczne według nauki (genealogia jest nauką pomocniczą w historii) to zestawienie męskich potomków protoplasty (protoplastę, czyli najstarszą znaną osobę umieszcza się zwykle na dole rysunku). Taka definicja funkcjonuje np. w Wikipedii. Natomiast w powszechnym odbiorze pod pojęciem drzewa genealogicznego rozumie się najczęściej graficzne przedstawienie wszelkich więzów rodzinnych rozpoczynające się od zainteresowanego (fachowo nazywa się to wywodem przodków).

Za niedługi czas, prawdopodobnie, to rozumienie funkcjonujące w przestrzeni publicznej zupełnie wyprze, to co do tej pory oznacza w nauce.

Jak wygląda drzewo genealogiczne film na YouTube

Do czego służyło drzewo genealogiczne

Wiedza kto należy do rodziny, była niezwykle ważna od początków istnienia ludzkości. Rodzina działała wspólnie, chroniła się nawzajem i wspierała. Pierwsze oddziały bojowe były często organizowane w ramach jednego kręgu rodzinnego. Wraz z końcem średniowiecza wiedza na temat genealogii przestała mieć walor praktyczny: zlikwidowano chorągwie rodowe, prawo cywilne przestało zwracać uwagę na przynależność rodową, zaczęły działać sądy ziemskie i grodzkie, a wraz z rozwojem piśmiennictwa zmalało znaczenie odcisku sygnetu jako znaku potwierdzającego tożsamość.

Dogłębna znajomość genealogii była potrzeba jedynie w rodach królewskich do uwierzytelnienia praw do tronu i pokazania wieku rodu. Zwykłym ludziom wiedza o wspólnych przodkach pod względem prawa pozostała potrzebna tylko w zakresie 2-4 pokoleń do określania praw dziedziczenia, więc przeszła niemal całkowicie w sferę obyczajową. Gdy nastało równouprawnienie w kwestii dziedziczenia, znajomość przodków od strony matki stała się równie ważna jak i ojca.

Maria Skłodowska-Curie wywód przodków
Nowoczesne przedstawienie wywodu przodków Marii Skłodowskiej-Curie

Wielki powrót do tworzenia drzew genealogicznych nastąpił po rozbiorach. Zaborcy postanowili uporządkować stan szlachecki, a tak naprawdę ograniczyć liczbę osób mających przywileje. W Królestwie Polskim w 1836 roku wprowadzono obowiązek udowodnienia przynależności do stanu szlacheckiego. Sprowadzało się to najczęściej do przedstawienia dokumentów, iż męski przodek posiadał całą wieś przed 1795 rokiem. Dla przeciętnego szlachcica nie było to wtedy łatwym zadaniem. Powstał więc cały przemysł produkujący na masową skalę takie dokumenty. Na potrzeby zaborcy jednak już nie najważniejsze było drzewo genealogiczne, a wywód przodków po linii męskiej. Wywody przodków po wszystkich liniach należało też przedstawiać, starając się o pewne stanowiska (np. podkomorzego w Austrii).

Jak wygląda drzewo genealogiczne

W naszym kręgu kulturowym dziedziczenie władzy odbywało się niemal zawsze po linii męskiej, więc w dawnych czasach powiązania rodzinne zaczynano rysować od najstarszego znanego lub najważniejszego przodka męskiego coraz wyżej dodając jego potomków. Rysunek ten nazwano drzewem genealogicznym i do tej pory tylko takie wśród graficznych przedstawień rodziny uznawane jest przez historyków i zawodowych genealogów. Dlatego też „szukamy korzeni” czyli też podstawy. Dobrym przykładem jak wygląda drzewo genealogiczne, jest drzewo rodziny Jabłonowskich przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych.

Jak wygląda drzewo genealogiczne drzewo genealogiczne rodziny Prus Jabłonowskich
Drzewo genealogiczne Prus Jabłonowskich

Jak wygląda drzewo genealogiczne, można też zobaczyć w bibliotece Polona. Znajduje się tam kilka bogato zdobionych rycin wielkich rodów.

Drzewo genealogiczne
Źródło: Polona
Jak wygląda drzewo genealogiczne Połubińscy
Źródło: Polona
Jak wygląda drzewo genealogiczne Tyszkiewiczowie
Źródło: Polona
Drzewo genealogiczne Karola Wielkiego
Drzewo genealogiczne Karola Wielkiego wydane po 1718 roku przez Nicolasa Bonnarta (1688-1762). Źródło: Polona
Genealogia Rodu Gołuchowskich
Genealogia Rodu Gołuchowskich powstała w latach 1801-1900. Źródło Polona
Drzewo genealogiczne Fryderyka Wilhelma Wielkiego Elektora. Źródło: Polona
Drzewo genealogiczne Fryderyka Wilhelma Wielkiego Elektora. Dokument powstał po 1831 roku. Źródło: Polona

Wspaniałą kolekcję drzew genealogicznych można obejrzeć na Zamku Piastów Śląskich w Brzegu. Nie są to tylko tablice sporządzone dla Piastów. Jest tam też znacząca kolekcja dotycząca wielu europejskich rodów panujących. W każdym z nich występują Piastowie, bo była to najdłużej istniejąca dynastia panująca i każdy władca chciał mieć ich w swoim wywodzie.

Drzewa genealogiczne ze zbiorów Muzeum Zamku Piastów Śląskich w Brzegu (Wikipedia).

Zdjęcia drzew genealogicznych wykonane przez Pawła Całkę na Zamku Piastów Śląskich w Brzegu.

Z upływem czasu warstwa graficzna ulegała uproszczeniu i wprowadzono zapis i tabele (poniżej) odpowiednie do umieszczania w książkach i pismach.

Jak wygląda drzewo genealogiczne Zarębowie
Duża tablica załączana do książki

Drzewo genealogiczne Polkowskich
Drzewo genealogiczne Polkowskich sporządzone w biurze Kaczanowskiego

W dobie komputerów coraz częściej posługujemy się schematami wyświetlanymi na ekranie lub drukowanymi na papierze.

Drzewo genealogiczne wykonane w programie Excel
Zstępni Adama Wyrzyka część wykresu wykonanego w programie Brother’s Keeper.
Jak wygląda drzewo genealogiczne Excel
Drzewo genealogiczne Adama Wyrzyka część wykresu wykonanego w programie Excel

Jak wygląda wywód przodków

Obecnie tradycyjne drzewo genealogiczne nie ma wielkiego znaczenia – dziedziczenie odbywa się po wszystkich liniach, więc interesują nas rodzice, dziadkowie, pradziadkowie. Poprawnie nazywa się to wywód przodków lub tablicą genealogiczną przodków. W zależności od rysownika lub programu komputowego pierwszą osobę zwykle umieszcza się na dole lub po lewej stronie rysunku. Wiele przykładów pięknie wykonanych wywodów przodków można znaleźć w tak zwanej Metryce Litewskiej, dział XI, Genealogie udostępnianej przez Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD). Uwaga: ze względu na ciągle zmieniający się link czasami nie nadążam za jego zmianami.

Jak wygląda wywód przodków Małachowscy
Jak zrobić drzewo genealogiczne - drzewo genealogiczne
Współczesne przedstawienie wywodu przodków autorstwa Aleksandry Ogórkiewicz

Obecnie rzadko spotyka się ręcznie rysowane drzewa. Teraz do rysowania wywodów przodków używa się bardzo często programów komputerowych. Oferują one bardzo różne rozwiązania, ale głównie to wykresy przodków lub potomków, rzadko się zdarza aby można było wydrukować całe drzewo genealogiczne rodziny, (przy większych drzewach zaczynają się pojawiać spore problemy z odwzorowaniem drzewa genealogicznego rodziny na płaszczyźnie). Do rysowania wykresów przodków stosuje się wykresy wachlarzowe, kołowe i zwykłe schematy.

Jak wygląda drzewo genealogiczne przodkowie Maria Skłodowska
Wachlarzowy wywód przodków Marii Skłodowskiej Curie wykonany w programie Gramps
Kołowy wykres przodków Charlesa Gebera wykonany w programie Legacy
Kołowy wykres przodków Charlesa Gebera wykonany w programie Legacy
Wywód przodków MyHeritage
Wywód przodków Wandy Zaruskiej z serwisu MyHeritage

Dlaczego teraz każdy rysunek relacji rodzinnych nazywamy drzewem genealogicznym rodziny?

Wraz z popularyzacją genealogii jako hobby i przywędrowaniem anglojęzycznych programów komputerowych zastosowano kalkę językową (w krajach anglosaskich zwykle się używa terminu family tree) i popularnie drzewem genealogicznym rodziny zaczęto nazywać rysunek przedstawiający wszystkie powiązania rodzinne (krewnych i powinowatych). Coraz częściej tablice genealogiczne czy pokrewieństwa, wywód przodków, wrzuca się do jednego wora, nazywając je drzewem genealogicznym. Ja też tak postępuję. Dlaczego? Bo robią to niemal wszyscy i używanie poprawnego, naukowego słownictwa czyni tekst mniej zrozumiałym czy nawet napuszonym. Dla zaspokojenia swojego sumienia staram się używać sformułowania drzewo genealogiczne rodziny, aby odróżnić je od terminu naukowego.

Drzewo genealogiczne rodziny (niebędące już ani wywodem przodków, ani potomków, a ich mieszanką) jest stosunkowo nową formą. Można by wręcz powiedzieć, że istnieje dopiero od momentu wprowadzenia programów komputerowych. Dlatego też nie ma ściśle określonych reguł jego rysowania czy innego odwzorowywania w tradycyjny sposób — wielokroć w pełnej formie istnieje tylko w pamięci komputera. Bardziej skomplikowane drzewo genealogiczne rodziny jest stosunkowo trudno (a czasem jest to niemożliwe) przenieść na 2 wymiarowy rysunek, w którym linie pomiędzy występującymi w nim osobami się nie przecinają (skomplikowane drzewo genealogiczne). Najczęściej stosuje się rysunek podstawowy klepsydrowy (w pionie) lub muszkowy (w poziomie) – przodkowie i potomkowie danej osoby uzupełniony (nie zawsze wszystkimi) rodzinami krewnych.

Jak wygląda drzewo genealogiczne rodziny Maria Skłodowska Ahnenblat
Część drzewa genealogicznego rodziny Marii Skłodowskiej wykonanego w programie Ahnenblat
Drzewo genealogiczne rodziny Geber
Drzewo genealogiczne rodziny Geber

Duże drzewa genealogiczne rodziny znajdują się także we wpisie o rodzinie Józefa Piłsudskiego.

Czyli na pytanie, jak wygląda drzewo genealogiczne rodziny, możemy odpowiedzieć: jak wachlarz, klepsydra czy muszka, ale rzadko jak prawdziwe drzewo.

Wywód przodków rodziny Geber
Artystyczna wizja wywodu przodków w formie drzewa (akwarela Aleksandry Ogórkiewicz)

Inne sposoby przykłady jak wygląda drzewo genealogiczne można znaleźć w książce Małgorzaty Nowaczyk Poszukiwanie przodków

Drzewo genealogiczne i wywód przodków zapisane tekstowo

Najpopularniejszym sposobem przedstawienia relacji rodzinnych jest rysunek drzewa genealogicznego. Jest on przejrzysty i łatwy do narysowania, ale tylko wtedy gdy rysujemy go dla kilku pokoleń. Papier ma ograniczoną szerokość, a i czcionki nie można pomniejszać w nieskończoność. Więc dla bardzo dużej liczby pokoleń rysunek jest niemal niemożliwy do wykonania. Tym bardziej zmieszczenie rysunku na kilkumetrowej płachcie papieru w standardowo drukowanych książkach nie jest oczywistym zadaniem. Z tym wyzwaniem genealodzy mierzyć się bardzo dawno temu. Dwa wieki po wynalezieniu druku (w Europie), pod koniec XVII wieku Jerome de Sosa hiszpański genealog stworzył obowiązujący do dziś system zapisu drzewa genealogicznego w postaci liniowej — czyli numerowania przodków. Nie jest on doskonały do wszystkich zastosowań, więc przez wieki kolejni genealodzy wpadali na nowe pomysły jak zapisać drzewo genealogiczne rodziny. Obecnie dzieli się je na systemy numerowania przodków i potomków.

W dobie komputerów, gdy programy pozwalają utrwalić wszelkie powiązania rodzinne, a drzewa rosną do niebotycznych rozmiarów, linearne systemy zapisu mogłyby się wydawać przeżytkiem. Jednak dla niektórych mogą stanowić nieocenioną pomoc w porządkowaniu swojego archiwum oraz przy spisywaniu historii rodzinnej.

Dlatego warto przyjrzeć się różnym sposobom numerowania i zapisu drzewa genealogicznego — świetnie są one opisane w książce Małgorzaty Nowaczyk Poszukiwanie przodków oraz w książce Grażyny Rychlik Praktykowanie Genealogii.

Jak tekstowo zapisać drzewo genealogiczne rodziny

Większość książek opisujących historię rodziny zaczyna się na najdalszym pokoleniu, najstarszych czasach, aby na końcu dojść do czasów współczesnych autorowi. W takim razie system zapisu potomków wydawałby się być najlepszy. Jednak jest to metoda dobra jedynie wtedy, gdy opisuje się ród jednego ze swoich przodków (np. ojca). Często autorzy chcą opisać wszystkich swoich przodków. W takim przypadku należy zastosować system numerowania przodków.

W ten sposób zwykle rośnie domowe archiwum. Na początku jest jeden segregator pod tytułem genealogia. W miarę spływu materiałów dzieli się go na dwa: strony Mamy i Taty. Co więcej, obserwując różne rodziny, wyraźnie widać, że niektóre z nich przez kilka pokoleń „wciągały” w swoją orbitę członków innych rodzin. Włączone osoby często traciły styczność ze swoimi kuzynami.

Odpowiadając sobie na pytanie: jak zapisać drzewo genealogiczne rodziny, można dojść do wniosku, że dla swoich potrzeb trzeba połączyć dwa systemy. Najpierw przeprowadzić podział na bardziej „zachłanne” rody, a następnie w ich ramach użyć systemu zapisu według potomków (czyli drzewa genealogicznego).

Wybrane przykłady zapisu tekstowego

Do zobrazowania zapisów została wybrana rodzina z Krzyżaków Sienkiewicza – rodu z Bogdańca herbu Tępa Podkowa.

Drzewo genealogiczne rodu z Bogdańca
Drzewo genealogiczne rodu z Bogdańca

System Ahnentafel (Sosa-Stradonitza)

Jest to chyba najstarszy używany system numerowania. Używa się go do opisywania wywodu przodków. Zaczyna się osoby, której wywód chce się przedstawić (probant w języku genealogów), nadając mu numer 1. Ojciec otrzymuje 2, a matka 3. Z kolejnymi przodkami postępuje się konsekwentnie. Tak więc mężczyzna jest zawsze parzysty, a kobieta nieparzysta.

 1 Jaśko
 2 Zbyszko z Bogdańca
 3 Jagienka ze Zgorzelic
 4 Jaśko z Bogdańca
 5 Jagienka z Mocarzewa
 8 Wojciech z Bogdańca
 9 Kachna ze Spalenicy 

Jak widać w zapisie wywodu przodków „gubi się” parę osób potrzebnych do opisania historii.

System rejestrowy

Jednym z najstarszych systemów zapisu potomków (drzewa genealogicznego) jest system rejestrowy. Został on stworzony w 1870 roku i nadal pozostaje jednym z dwu najpopularniejszych systemów w USA. Najstarszy znany przodek z rodu otrzymuje numer 1 (arabska jedynka), a jego dzieci numery zapisane liczbami rzymskimi. Dzieci, które mają potomstwo, dodatkowo otrzymują dodatkowy numer arabski.

 Pokolenie I
  1 Wojciech z Bogdańca 
Pokolenie II
  2      I Jaśko z Bogdańca
        II Maćko z Bogańca
Pokolenie III
  2 Jaśko z Bogdańca 
  3    I Zbyszko z Bogdańca
Pokolenie IV
  3 Zbyszko z Bogdańca 
       I Jaśko 
       II Maćko 
       III Zych 
       IV Jurand 

System d’Aboville

System można powiedzieć „inżynierski”, który powinien przemówić do osób o wykształceniu technicznym. Został opracowany dopiero w 1940 roku. Numeracja biegnie po kolei, jak w książce rozdziały i podrozdziały. Kropki oddzielają pokolenia i w zasadzie wszystko jest jasne.

 1 Wojciech z Bogdańca x Kachna ze Spalenicy
  1.1 Jaśko z Bogdańca
      1.1.1 Zbyszko z Bogdańca
            1.1.1.1 Jaśko
            1.1.1.2 Maćko
            1.1.1.3 Zych
            1.1.1.4 Jurand 
  1.2 Maćko z Bogańca 

Oczywiście do każdego systemu można dodać dodatkowe informacje, więc pełniejszy opis wygląda następująco:

 1 Wojciech z Bogdańca x Kachna ze Spalenicy
  1.1 Jaśko z Bogdańca x Jagienka z Mocarzewa
      1.1.1 Zbyszko z Bogdańca
      x (1) Danusia Jurandowa
      x (2) Jagienka ze Zgorzelic
            1.1.1.1 Jaśko
            1.1.1.2 Maćko
            1.1.1.3 Zych
            1.1.1.4 Jurand
  1.2 Maćko z Bogańca 

Drzewo genealogiczne po angielsku

Tak jak wcześniej zaznaczyłem, w języku angielskim powszechnie panuje określenie family tree. Określa ono zależności wszystkich osób, które łączą więzi rodzinne. Czasami używa się je wymiennie (i niepoprawnie) z określeniem pedigree chart, czyli po polsku wykres genealogiczny. Przy czym często się przyjmuje domyślnie, pedigree chart za wywód przodków, pomijając słowo ascendant. Z kolei to, co powinniśmy nazywać drzewem genealogicznym, po angielsku określane jest jako descendant pedigree chart. Fraza ta jest często skracana do określenia descendant chart. Descendant pedigree chart dosłownie po polsku oznacza tablicę genealogiczną potomków.

W języku angielskim funkcjonują dwa pojęcia bliskoznaczne genealogy i family history, które w języku polskim maja tylko jeden powszechnie funkcjonujący odpowiednik: genealogia (mnie się podoba termin historia rodziny). Co pewien czas przetacza się dyskusja czym te pojęcia się różnią, czy jedno zawiera w drugim i które jest szersze. W anglojęzycznej Wikipedii, po długiej dyskusji, przyjęto że te pojęcia są jednoznaczne. Jednakże różne autorytety skłaniają się do określania słowem genealogy poszukiwania związków rodzinnych pomiędzy ludźmi, a family history jako poszukiwanie informacji o życiu tych ludzi.

Minisłownik polsko-angielski terminologii zależności rodzinnych (Genealogical relationship terms)

Krewni, osoby z którymi mamy wspólnego przodka, dosłownie: łączą nas więzy krwi – relatives, kins, akins, consanguine
Ojciec – father
Ojczym – stepfather
Matka – mother
Macocha – stepmother
Siostra – sister
Brat – brother
Stryj (brat ojca) – potocznie uncle, rasowy genealog często powie: paternal uncle
Wuj (brat matki) – potocznie uncle, genealog zwykle dookreśli: maternal uncle
Ciotka (siostra ojca, siostra matki) – aunt
Bratanica (córka brata), siostrzenica (córka siostry) – niece
Bratanek, synowiec (syn brata), siostrzeniec (syn siostry) – nephew
Dziadkowie – grandparents
Dziadek – grandfather
Babka – grandmother
Pradziadkowie – great-grandparents
Pradziadek – great-grandfather
Prababka – great-grandmother
Prapradziakowie great-great-grandparents
Praprapradziakowie great-great-great-grandparents
4 x pradziadkowie “fourth great” i tak dalej

Powinowaci to osoby, z którymi jesteśmy połączeni przez małżeństwo naszego krewnego: affinals. Określenie zwykle tworzy się przez dodanie końcówki „-in-law”, czyli według prawa, do określenia krewnego związanego z nim więzami małżeńskimi.
Teść (ojciec żony), świekier (ociec męża) : father-in-law
Teściowa (matka żony), świekra (matka męża) – mother-in-law
Bratowa (żona brata) – sister-in-law
Szwagier (mąż siostry i brat żony) – brother-in-law
Szwagierka (siostra żony i siostra męża) – sister-in-law
Wuj (mąż siostry mamy) – potocznie uncle, genealog może użyć – uncle-in-law
synowa (żona syna) – daughter-in-law
zięć (mąż córki) – son-in-law
Wujenka (żona brata mamy — zwykle nazywana ciotką) – aunt
Stryjenka (żona brata ojca — zwykle nazywana też ciotką) – aunt

Jak wygląda drzewo genealogiczne - relacje rodzinne po angielsku

Biblioteki cyfrowe w Polsce książki dla dzieci

Artykuł jest częścią cyklu  Kurs dla początkujących genealogów – materiały. Kurs obejmuje informacje o podstawowych pojęciach jak: czym się różni wywód przodków od drzewa genealogicznego, programach i serwisach genealogicznych czy wyszukiwarkach genealogicznych. Duży blok materiałów dotyczy różnych źródeł danych genealogicznych i metod ich poszukiwania. W cyklu poruszono także te zagadnienia historii, które miały wpływ na życie zwykłych ludzi (np. zmiany granic, przemarsze wojsk).

Jedna odpowiedź do „Drzewo genealogiczne – co to jest, jak wygląda”

  1. Tesko – papierniczy online

    Właśnie mam robić drzewwao genaologiczne do szkoły. Ten wpis bardzo mi pomoże.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *