Dawne nazwiska polskie szlacheckie i współczesne.

W dużej części społeczeństwa polskiego panuje co najmniej od dwu wieków przekonanie, że polskie nazwiska szlacheckie kończą się na -ski, -cki lub -icz. Co więcej, nawet w XX wieku polski historyk popełnił książkę podtrzymujący ten pogląd istnienia końcówek nazwisk szlacheckich. Tylko że współczesne nazwisko z taką końcówką wcale nie musi należeć do osoby pochodzącej ze szlachty, a nawet jest wiele przykładów znanych nazwisk szlacheckich, które takiej końcówki nie mają (poniżej podaję przykłady). Etymologia polskich nazwisk jest dziedziną szeroką i rozbudowaną, więc szybkie wyciąganie wniosków z brzmienia współczesnego nazwiska jest pozbawione podstaw. Dodatkowo należy pamiętać, że nazwiska ewoluowały jeszcze nawet w XX wieku i trzeba najpierw dobrze poznać historię swojego nazwiska, aby można było coś o nim powiedzieć. Sięganie do herbarza na początku poszukiwań genealogicznych jest zdecydowanie złym pomysłem, a końcówki nazwisk nie wskazują na pochodzenie.

Historia twojego nazwiska

W wielkim uproszczeniu i skrócie końcówka -ski w języku polskim określa przynależność do czegoś. Na przykład Piast — piastowski, Polska — polski. Szlachcic właściciel wsi Marki, Markowo, Markowa, Marków mógł się nazywać Markowski, ale tak samo mógł się nazywać jej mieszkaniec. Podobnie syn szlachcica lub kmiecia o imieniu Marek mógł być nazwany Markowskim.

Grupa najpopularniejszych współczesnych nazwisk w Polsce Nowak, Nowakowski, Nowiński pochodzi od słowa nowy. Mógł być to ktoś nowy w danym środowisku, nowo przybyły do wsi, a także nowy w wierze. Człon nowic w nazwisku Nowicki może pochodzić od łacińskiego novicius np. nowicjusza w zakonie, zawodzie i tak dalej. Są wsie o nazwach Nowica, Nowicki i tym podobne, których właściciel mieszkańcy mogli zostać nazwani od tego miejsca. Nazwisko Nowak jest również najpopularniejsze w Czechach i Słowenii.

Magia końcówki -ski działała już XIX wieku. Mój przodek Andrzej Ołtusek mieszczanin rolnik (sławetny) miał syna Józefa. Ów Józef, żeniąc się w 1819, jest określony jako szlachetny (czyli szlachcic) i oczywiście jego nazwisko w akcie ślubu zapisano Ołtuszewski. Takim brzmieniem posługiwał się do końca życia i takie nosiły jego dzieci. Co więcej, takie nazwisko zaczął używać również jego ojciec i część braci. Co prawda magia nie zawsze działała, bo inni moi przodkowie zachowali nazwisko Wyrzyk i mimo bycia szlachtą, końcówki -ski sobie nie dodali.

Można się wręcz pokusić, że jest większą pewnością na to, że dane znane nazwisko jest szlacheckie (nosili je wyłącznie osoby tego pochodzenia) wśród tych, które nie mają takiej końcówki. Wystarczy wziąć na przykład takie osoby jak: senator Mikołaj Spytek Ligęza syn kasztelana wiślickiego Mikołaja Ligęzy i Elżbiety z Jordanów kasztelanki krakowskiej, pierwszego męża Stanisławowej Bonerowej. Prezes Heroldii Królestwa Polskiego to Fryderyk Skarbek. Dalej sięgając mamy Mikołaja Reja syna Stanisława i Barbary Herburt. Przykłady można mnożyć.

Z mojej genealogii, brak końcówk -ski oprócz Wyrzyków występuje u Surynów herbu Massalski czy de Lamer herbu własnego, potem herbu Róża, a następnie herbu Ślepowron.

Niektóre królewskie nazwiska rzeczywiście kończą się na -ski (Wiśniowiecki, Sobieski, Leszczyński, Poniatowski), ale nasze główne dynastie to Piastowie i Jagiellończycy. Gdzie tu końcówka -ski czy -icz?

Nazwiska szlacheckie

Redaktorzy Miesięcznika Heraldycznego, przedwojennego pisma Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie opublikowali kilka z wierszowanych spisów nazwisk szlacheckich nie kończących się na -ski czy -icz. Są one przejawem humoru z epoki, a nie formalnymi herbarzami, jednak są zbiorami istniejących ówcześnie nazwisk. Powstały one w XVIII wieku.

Tureccy, Firley, Rey,
szlachta to hey, hey.
Strus, Czyż, Kos, Polacy, 
Ludzie to są, nie ptacy. 
Koscien, Bonar, Fredro, Piwo; 
Jest tego w Polscze co żywo. 
Szafraniec, Mleczko, Smietonka,
Niemsta, Ostrzeszko, Strasz, Pszonka; 
Brzoska, Strzałka, Trepka, Kołek, 
z drewnianą szlachtą pan Borek 
Jordan, y Fulgierda stary; 
Grabianka, Pernus, Celary, 
Jarzyna, Rumen, Mencina; 
Dynoff, Bałaban, Bylina. 
Ostróg, Skarbek, Hwalibog 
Ba zacna to szlachta dali Bog. 
Ruszczyć, Pausza z Wiszowatym, 
a cóż komu będzie natym. 
Leszcz, Drubicz, y(!) Woroniczem 
a Gerbert, Koc z Wąsowiczem, 
Sokoł, Kirszta y Rogala 
znaydziesz w Polscze Anibala; 
Terembcki y Szębeki, 
Już szlachta polska na wieki. 
Obuch, Rożnowie y Płaza; 
wszystko to iest od żelaza. 
Grot, Kordysz y Karabela, 
iest czym bić nieprzyiaciela: 
Szlichtynk, Fetos y tam ktoś, 
a zatym Morsztyn y pan Łoś: 
Szczuka, Karp i Slisz; 
Nie ryby to: y tych pisz: 
Mytko, Motowidło, Korytko: 
Bierz z Rzeszotkiem czarcie wszytko: 
A Strzębosz, Derszniak z Gniewoszem, 
Szlachta to sandomirska owszem. 
Korniakt Bronicz y Plichtowie 
y niewierni Undruhowie. 
Kolontay, Scibor z Komarem, 
Słonika, Czaplic z Olizarem; 
A Moreli y Dzluli 
Niechi się do szlachty tuli. 
Ozga, Wyzga, Szomel, Zygota; 
Sawicz, Bystram y Lasota; 
Prandota, Morawiec z Zarębo, 
szlachta polska całą gębą. 
Duninów wszak znacie y Tarłów w senacie, 
siedciez Panie Bracie. 
Sołtyk, Cyryna, Wigura, 
Kisiel, Boreyko, Proskura, 
Zbrozek, Dobek, Glinka szlachta, 
woiowali za króla Olbrachta, 
Russyan, Popiel, Niemira, 
Pisz Kulesze, Sędzimira. 
Z panem Zegartem, Iliak; 
To tamto szlachta, a to tak: 
Zawada, Odyniec, Żubr z Dzikiem; 
Zaiąc takie z Przesmykiem. 
Telefus, Baybuza, Włodek, 
stary szlachectwa tych przodek; 
Haraim, Wereszczak z Axakiem; 
Halaz(?), czarcie z takim dziwakiem. 
O Domu pana Peretetkiewicza, 
Dowiesz się u pana Hulewicza. 
Baryczka, Baldy, z Koropatwo, 
at bis nadał szlachtę niełatwo; 
Undorff, Bandyneli, Feli, 
u kubka bardzo weseli; 
Arembosz, Narburt z Ordęgą 
Juz niewiem co ci wylęga; 
Krupkę z Pieniążkiem napiszem: 
Iskrę, Dzierzka z Ubyszem; 
Mier y dawny Ligęza 
piszmy tu Wężyka y Węża 
Niemierzyc, Pełka, Spinkowie, 
Rolek, Szyryn y Preysowie; 
Butler, Brzychwa y Rogoża, 
Dederkał, Gniewek az zgroza, 
Nencha, Kruzer y Dzianoty, 
szlachta to swizey roboty, 
Buldey, Bekiesz y pan Rucy 
szlachta ledwie nie Kałmucy. 
Zaklika, Ciołek, Pierzchała 
Bal, Lasko, y Grzymała. 
Ankwicz, Deboli godni ; Sakin y Krzywopisz: 
Niegonienko, tuż Gówno między szlachto napisz, 
Kerekesza, Bogatko, znamy tez y Tysze, 
A kto więcey wynaydzie niech y tych 
przypisze. 

Herbarz szlachty wierszem opisany. (Pod tym tytułem dopisek ręką rotmistrza : Przez Jegomości pana Hrabiego Kuropatnickiego przy powinszowaniach Imienin a. er. przysłany).

Nie na pośmiech i żarty, ale dla zabawy
Spisałem niepowszechnych nazwisk zbiór ciekawy:
Axak, Ankwicz, Baybuza, Bryl, Beyzym, Bylina,
Bóbr, Bąk, Boksza, Bogatko, Borejko, Cyryna,
Bukar, Borzym, Borela, Benoe, Czuryło,
Sięgayłów, Bałabanów moc się namnożyło.
Plater, Cetner, Dederkał, Dunin, Chamiec, Gruja,
Preys, Defrea, Kremberg tych też dość buja.
Chrząszcz, Lis, Sokół, Struś, Kos, Dzik, Odyniec,
Łoś, Wilczek, Kozioł, Zając, — tych pełny zwierzyniec
Deszert, Eysmont, Deboli, Dzierzek, Horain, Mytko,
Morsztyn, Olsztyn, Ostroróg, Rey, Firley, Korytko,
Jelec, Jawoysz, Grabianka, Konopka, Papara,
A Kiszka, Strzała, Wąż, Wężyk, to już szlachta stara.
Jenisz, Burczak, Oskierko, Kołłątay, Kościuszko,
Drogoń, Strybel, Moryson, Wrzeszcz, Skarga, Sanguszko,
Wyszotrafka, Zaremba, Szczuka, Soczko, Karsza,
Wrzosek, Zbrożek, Skorupka, to też szlachta starsza.
Ożga, Wyżga, Olizar, Mniszek, Mier, Orzeszko,
Pełka, Pausza, Wessei, Odrowąż, Meleszko,
Wąsowicz, Pociey, Radziwiłł, Sapieha, Łaszcz, Tarło,
Tych imię nieraz Polskę w złym przypadku wsparło.
Wir, Woyna, Wojewódka, Udała, Wigura,
Daugiert, Strażyc, Woronicz, Sędzimir, Proskura,
Trzeciak, Talszyk, Morgulec, Telefus, Chwalibóg,
Tołkacz, Sołtyk, Malina, szlachta to dalibóg.
Horoch, Kmita, Łączyczka, Jerzyna, Grzymała,
Denhoff, Worcell, Niemierzyc, Żubr, Markus, Pierzchała,
Mazaraki, Lyc, Pióro, Kozmian, Kisiel, Włodek,
A Popiel i Kulesza, zacnej szlachty przodek.
Suryn, Szyryn, Santaman, Siemaszko, Sentomir,
Beyner, Deyner, Zaklika, Zielonka, Drogomir,
Kreutz, Leblas; a Lgota, Łoyko, Lassota i Łada
W tych szlachectwie żadna nie znajdzie się wada.
Russyan, Ruszczyc, Suzin, Szenberg, Kuley,
Glower, Fredro, Radzimir, Kruzer, Koścień, Suley,
Strumiło, Zerebita, Morykoni, Ryłło,
Tych się szlachetne imię mocno rozkrzewiło.
Tomsza, Borsza, Weryha, Sołtys, Kostro, Pluta,
Kirkor, Krzywiec, Werenko, Rogala, Sieniuta,
Bystry, Biały, Deyma, Turkuły, Łopoty,
Płaza i Roznowie, ci dawnej roboty.
Krampenhausen, Rechenberg, Scypion, Pieniążek,
Strasz, Bal, Rojek, Sołohub, Hreczyna, Szelążek,
Koszko, Pieszko, Ostrowicz, Cymbała, Sołdadyni,
Korsak, Korwin, Kors, Korkuć, to zacni Litwini.
Grot, Kordysz, Wereszczaka, Rejko, Jerlicz, Tyszka,
Czyż, Czaplic, Wilga, Słonka, Ziemba, Kulik, Pliszka,
Lang, Zyler, Szulz, Hundorf, Szembeki, Bojim’cy,
I ci są szlachtą, chociaż zowią się jak Niemcy.
Hurko, Nowicz, Zawisza, Szemiot, Skirmont, Mleczko,
Skarbek, Długosz, Tetera, Borek, Sas, Wieliczko.
Trzaska, Szyszka, Ubysz, Cydzyk, Czeczel, Zakusiło,
Bayer, Meier i Butler, z nimi Poletyło,
Hening, Rymsza, Petryczyn, Świnek, Obuch’owie.
Kto więcej ma znajomych niech mi ich opowie.
Tymczasem Troska, Walbeg, Marszal, Szorc i Kiersza,
A wreszcie i Tałataj dokończą mi wiersza. —

Odpowiedź Jegomości pu. Hrabiemu I. Kuropatnickiemu diebus Decembris a. cr. z Temnohajec dana.

„Kto więcey ma znajomych, niech mi ich opowie”.
Więcej nazwisk mieć chciałeś, zebrałem ich trosze,
I do zbioru Twoiego, mój zbiorek donoszę:
Aichler, Aichinger, Bohdan, Blus, Bietys, Czeczotka,
Baka, Bokum, Domarat, Dolimat, Kropotka,
Dobek, Dowgird, Dowgiało, Frank, Giezek, Badeni,
Durasz, Dziusa, Gaspary, Gozuba, Goleni,
Estko, Ewil, Fagierasz, Glinka, Gładysz, Mroczko,
Kopeć, Opeć, Poczobut, Targoń, Oprut, Oczko,
Włosek, Komar, Pstrąg, Czayka, Bem, Molenda, Tryzna,
O tych rodzie szlachetnym wie cała ojczyzna.
Halka, Haza, Ligęza, May, Mordas, Mormiło,
Chochoł, Juracha, Tuchołka, no i Twóy Strumiło,
Miżger, Mokłak, Wisz, Czepiel, Pełkin i Boreysza;
Soplica, Pieczynga i Giełgud, szlachta najdawniejsza.
Plat, Platemberg, Tretery, Kołyski, Strzembosze,
Włady, Jeże, Jundziłły, Reytany, Gniewosze,
Faygiel, Grela, Orsetti, Naczko, Dziwosz. — Kmita,
Toż Łasko, Leniek, Puzyna, szlachta znamienita.
Heydle, Plichty, Plicherty, Wyrwicze, Garnysze,
Kikutowie, Horeszki, Czeczory, Larysze,
Orda, Orwid, Piels, Perband, Rus, Gamrat, Naczory;
Zaś Bogusz, Tyzenhaus, Nałęcz, toć szlachectwa wzory.
Chmiel, Szurgot, Raba, Orlik, Pączek i Omęta,
Mężyk, Czupa, Cebulka, Poręba, Bodzenta,
Ines, llinicz, Fink, Waga, Misiuna, Suplika,
Pielszyc, Kwinta, Korbut, Sasulicz, Kozika;
Zan, Poray, Herburt, Niemiera, Ordęga,
Tych szlachectwo też starych w Polszczę wieków sięga.
Perka, Pilat, Zajączek, Nagora, Nycz, Kromer,
Misztołd, Myszka, Piwo, Narbut, Pszonka, Romer;
Koc, Górka, Kadłubek, Pac i Pasek z Łozą,
Tych ród zacny i wierszem sławiono i prozą.
Jest Nabielak, Wątróbka, Małuja i Kaszyc,
Piątek, Piorun, Pisanka, Pozniak, Trepka, Staszyc,
Masz i Chodzkę, Kniaznina, Gasztolda, Jordana,
W tych szlachectwie się żadna nieznajdzie nagana.
Wreszcie miast Tałataja, jest Farurey, Eygiert,
Smolik, Socha, Mukosiej, a zakończy Pajgiert.

Prawidła formowania w języku polskim nazwisk żeńskich

W 1930 roku formalnie unormowano zasady dodawania końcówek do nazwisk żeńskich. Tabelka może się przydać też przy generowaniu pomysłów na oboczności nazwisk przy używaniu wyszukiwarek genealogicznych, a szczególnie tych zagranicznych jak Family Search do tworzenia drzewa genealogicznego.

Nazwiska niemieckie w Polsce

Tak dużo jest różnych przypadków występowania nazwisk niemieckich w Polsce, że nie sposób je wszystkie wymienić. Napiszę tylko o kilku, które związane są z moją bliższą i dalszą rodziną. W zasadzie należałoby mówić o nazwiskach, które obecnie nam brzmią z niemiecka (pojęcie narodowości powstało dopiero w samej końcówce XVIII wieku).

Po pierwsze jak widać z powyżej przytoczonych wierszyków, w XVIII wieku niemieckie nazwiska w Polsce występowały dość często. Na przykład ludność z byłych ziem Państwa zakonu krzyżackiego (Prus Królewskich, Książęcych, Inflant, Kurlandii itd.). Była to zarówno ludność napływowa, jak i zgermanizowana lokalna. Większość osób rozpozna takie nazwiska z przeszłości jak Tyzenhaus, Plater, Rejtan, Rómmel (Rummel), a niektórzy nawet słyszeli o osobach o nazwisku Manteuffel. Dziś również nie brakuje osób noszących nazwiska pochodzące z niemieckojęzycznych krajów: Arent, Arens, Braun, Hoser, Lubnauer, Mucke, Schreiber. Mamy też całą grupę nazwisk pochodzących od niby imigracji z Holandii: od Holender, przez Olender, aż np. do Olędzki (chłopak, syn Olendra).

Zorganizowana kolonizacja na terenach III zaborze pruskim była mało efektywna, ale wcześniej i później (szczególnie w pierwszym okresie istnienia Królestwa Polskiego) napłynęło stosunkowo dużo osób z terenów niemieckojęzycznych. Często do czasów II wojny światowej przetrwały ośrodki, które zachowały swoją oryginalną kulturę. Jednakże prawie wszyscy, którzy trafili do Warszawy, całkowicie się spolonizowali. Bardzo często następowało to już w pierwszym pokoleniu, szybko po zamieszkaniu w Warszawie. Polonizacja następowała również w zaborze austriackim, do którego przybywali urzędnicy z całego terenu imperium. Również tamtejsi koloniści wtapiali się w lokalną kulturę.

Kolejnym źródłem nazwisk o niemieckim brzmieniu są repatrianci z po II wojnie światowej z terenów zajętych przez ZSRR. Koloniści niemieccy z tamtych obszarów też wtapiali się lokalną kulturę i po wiekach nie czuli związku ze starą ojczyzną.

Na terenach zaborów pruskiego i austriackiego części ludności lokalnej zniemczono nazwiska. Na przykład część moich kuzynów nosiła nazwisko Mischke zamiast Miszke (oryginalnie w XVIII wieku nazwisko brzmiało Myszka).

W internecie jest dostępnych kilka map (mapa 2) współczesnych nazwisk niemieckich.

Współczesne nazwiska występujące w bazie PESEL

Ministerstwo Cyfryzacji opublikowało listę współczesnych (2019 rok) nazwisk występujących w bazie PESEL. Nazwisk żeńskich jest ponad 299 tysięcy, męskich 283 tysiące (stan na 2020-01-22). Dla porównania w styczniu 2018 roku było 215 nazwisk żeńskich i 185 tysięcy nazwisk męskich. To pokazuje skalę imigracji do Polski w ciągu 2 ostatnich lat. Według Głównego Urzędu Statystycznego saldo migracji zagranicznych w 2019 roku wyniosło +6,2 tys.

Można się z niej dowiedzieć, że żyło w 2018 roku: 3 186 osób o nazwisku Popiel, 87 Piast, 8 484 Jagiełło. Najpopularniejszym niemieckim nazwiskiem w Polsce jest Szulc i nosi je 23 994 osób (w Niemczech jest na 9 miejscu). W Niemczech najpopularniejsze jest nazwisko Müller, a w Polsce Millerów jest zaledwie 5 606, co plasuje ich w około 8 setce. Co ciekawe nazwisko Мельник czyli też młynarz jest najpopularniejsze na Ukrainie.

Poniżej w tabeli podałem najpopularniejsze nazwiska w Polsce, które nosi powyżej 10 tys. osób (tak dobrałem granicę, aby wystąpiło nazwisko Markowski i Markowska). Nie dziwią pierwsze miejsca Nowak, Kowalski, Wiśniewski, czy nawet Wójcik. Ciekawe, że Kowalczyków wraz z Kowalskimi jest więcej niż Nowaków, ale jak dodać Nowakowskich, to wracają na pierwsze miejsce. Bardzo zastanawiająca jest dla mnie dziesiąta pozycja Lewandowskich.

Dla porównania w USA najpopularniejsze nazwisko to Smith czyli Kowal, które nosi 1% populacji.

Mapa nazwisk

Na podstawie bazy PESEL z 2002 r. profesor Kazimierz Rymut stworzył Słownik nazwisk używanych w Polsce na początku XXI wieku. W sieci jest dostępnych kilka różnych implementacji mapy nazwisk na podstawie tej publikacji. Na przykład tutaj.

Artykuł z cyklu Kurs dla początkujących genealogów – materiały